“Masculien? Feminien? Het hangt af van de situatie”, zei Claude Cahun, een Franse kunstenaar en fotograaf, in 1930. “Neuter is het enige gender dat me altijd past.” Foto’s van Cahun zijn te zien op de expositie Radicaal, tot 5 januari 2025 in Museum Arnhem. Deze expositie laat zien dat ook vrouwelijke en genderdiverse kunstenaars deel hadden aan de radicale vernieuwing in de beeldende kunst van de eerste helft van de 20e eeuw.
Bij het modernisme denken mensen al gauw aan kunstenaars zoals Van Gogh, Picasso, Kandinsky, Mondriaan en Matisse. Zij vormen de traditionele canon van het modernisme in de kunst. Dat was een zoektocht naar nieuwe verbeelding van de veranderende wereld aan het begin van de 20e eeuw. Vrouwelijke en genderdiverse kunstenaars staan er in de marge.
Daar wil de expositie in Museum Arnhem iets aan doen. Want ook vrouwelijke vernieuwers zoals Sonia Delaunay en Jacoba van Heemskerck ontwikkelden een abstracte beeldtaal, Käthe Kollwitz en Alice Neel reageerden op de maatschappelijke en politieke situatie van de roerige jaren 30 en kunstenaars als Leonor Fini en Grete Stern bestreden stereotiepe genderbeelden. En er waren genderdiverse kunstenaars die behalve in eigen persoon ook in de kunst hun identiteit thematiseerden.
“Cahun daagde het binaire concept ‘vrouw’ uit”, aldus de curatoren van de expositie. Naast Cahun (1894 – 1954) is in Arnhem werk te zien van genderdiverse kunstenaars Marlow Moss, Anton Prinner en Toyen. Ze experimenteerden met een masculiene kledingstijl en kozen een andere naam, maar in een tijd dat het woord ‘transgender’ nog niet bestond – dat was pas het geval vanaf halverwege de jaren 60 -, spraken zij zich niet expliciet uit over hun gender en voornaamwoorden.
Gendergelijkheid
Wat een goed idee om de canon van het modernisme zo radicaal ter discussie te stellen! Zo’n canon die de belangrijke werken voor een bepaalde kunstuiting, stijl en tijd benoemt, is altijd gekleurd en staat niet voor eeuwig vast. De rol die vrouwelijke en ook genderdiverse kunstenaars speelden, wordt gemakkelijk opzijgeschoven. Dat willen de organisatoren van deze expositie veranderen.
Museum Arnhem heeft daar een traditie in, vertelt directeur Saskia Bak op 5 september bij de perspreview van de expositie. “Deze expositie stond al heel lang op ons wensenlijstje.” Museum Arnhem werkte in de voorbereiding samen met musea in Saarbrücken (Saarland Museum) en Wenen (Belvedere). Daar is deze zelfde expo later ook te zien.
Genderdiverse kunstenaars
Er is werk te zien van ruim zestig kunstenaars uit twintig landen. Dat roept allerlei vragen op. Bijvoorbeeld over de kunstontwikkeling van die tijd en over de keuze voor deze kunstenaars. Die keuze toont in elk geval een veelvormigheid aan kunstvormen en een divers palet aan kunstenaars. De keuze toont hoe ze reageerden op urgente problemen van die tijd zoals patriarchaat, fascisme en kolonialisme. Het laat ook zien dat het verhaal over het modernisme in de kunst nog niet af is. Het lijkt me verder een goede keuze om de kunstenaars niet in stilistische hokjes te plaatsen, maar ze in hun individuele kunst en activisme te tonen. Met hun persoonlijke kijk op de wereld.
Ik heb dan vooral ook vragen over kunst en perspectief van de vrouwelijke en genderdiverse kunstenaars. Waarin onderscheidt die kunst zich? Wat zie je bijvoorbeeld in de kunstwerken van Cahun, Moss, Prinner en Toyen? Op wat voor manier keken zij naar de wereld om hen heen en hoe week dit af van een meer traditioneel cis-perspectief?
Revolutionair
Museum Arnhem had eerder al exposities die over een aantal van deze vragen ging. Zoals How Dare You Make Me Feel This Way, een expositie in 2022 over perspectieven en ervaringen van kunstenaars uit de trans en queer gemeenschap. Kunstenaar en gender activist Julius Thissen droeg enorm bij aan de voorbereiding van die expo.
Misschien gaat het er bij genderdiverse kunstenaars meer over hoe zij zich presenteren aan de wereld in plaats van andersom, de wereld aan hen. Ze zijn daarin sowieso radicaal omdat ze genderpatronen doorbreken en tegen verwachtingen ingaan. Dat deden ze dus ook al bijna honderd jaar geleden, in een tijd dat er op dat gebied veel gebeurde in steden als Parijs en Berlijn, maar dit verder zeker niet vanzelfsprekend was.
Dat ze genderpatronen doorbraken, is overduidelijk het geval in de personen van Moss en Prinner, maar zie je minder snel in hun (abstracte) werken in de expositie.
De Tsjechische Toyen (1902 – 1980) kun je bij de surrealisten plaatsen. Het schilderij ‘I wish you good health’ is gemaakt tijdens de Tweede Wereldoorlog en toont een dromerig beeld van skeletachtige vormen en een soort van vredesduif. Ik heb een tijdje naar het werk gekeken. Je kunt je een bepaald idee vormen over de symboliek als je weet van de genderbending van Toyen in persoon en presentatie. Doe dat vooral en laat allerlei ideeën groeien!
In de foto’s van Claude Cahun komt het genderthema het duidelijkst naar voren. Cahun schreef theaterstukken en essays en deed mee aan surrealistische tentoonstellingen, maar is vooral bekend vanwege geënsceneerde zelfportretten. Die beelden balanceren tussen man en vrouw, tussen genderrollen. Ze zijn bijvoorbeeld androgyn, tonen Cahun met kaalgeschoren hoofd of als dandy. Gender is er fluïde. Ze bevragen opvattingen over gender en seksualiteit; revolutionair in die tijd.
Specifiek en veelvormig
‘Radicaal’ verandert je kijk op de ontwikkeling van de schilderkunst in de eerste helft van de twintigste eeuw. De tijd dat impressionisme, surrealisme, kubisme, fauvisme, abstracte kunst tot bloei kwamen. Het zorgt ervoor dat vrouwelijke en genderdiverse kunstenaars waarvan, zoals curator Mirjam Westen schrijft, ‘velen in de plooien van de geschiedenis zijn verdwenen’, in het licht worden geplaatst. Dat is nodig.
Museum Arnhem heeft in samenwerking prachtige werken bij elkaar gebracht die de bijdrage van vrouwelijke en genderdiverse kunstenaars aan de radicale kunstvernieuwing in de eerste helft van de twintigste eeuw tonen. En ze laten ook zien hoe specifiek en tegelijk hoe veelvormig die bijdrage was. En dat er toen kunstenaars waren die de opvattingen over gender aan de kaak stelden. Dat maakt van deze expositie dit najaar een radicale aanrader!
Tekst en foto’s op de expositie: Ton van den Born
Beelden van Claude Cahun en Toyen