In diens boek ‘Een doodgewone dag’ laat de non-binaire Vlaming Jan Wallyn zien wat gendernormen inhouden, waar die vandaan komen en hoe je ermee kunt omgaan. Ook al valt dat niet altijd mee in onze binaire samenleving. Op een doodgewone dag zou je gewoon moeten kunnen zijn wie je bent, zonder zorgen. Wallyns in oktober 2023 verschenen boek is een enorme aanrader. Onze redacteur Ton schreef deze recensie:
“Ook al vertel ik mezelf elke dag dat ik lippenstift mag dragen”, Jan Wallyn bedenkt zich toch als hen opnieuw straatintimidatie ervaart. Diens vriend Neelam heeft daarentegen ‘een schijnbaar zorgeloze benadering’. “Hun diepe stem gaat hand in hand met een lijntje oogpotlood, skinny broek en de vloeiende lichaamstaal die veel mensen eerder zouden begrijpen als vrouwelijk.” In het leven van non-binaire mensen is er toch bijna voortdurend afwegen wat je kunt tonen. Wallyn bewondert Neelam erom, maar zo vrij voelt hen zich vaak niet.
Wallyn beschrijft diens ontwikkeling sinds 2013 in een boek dat niet alleen over hunzelf gaat, maar ook leert wat gendernormen inhouden en waar ze vandaan komen. Het gaat over diens ervaringen met transfobie en de voorzichtige passen om meer van zichzelf te tonen. Hoe is het om een non-binair persoon te zijn in onze samenleving? Het boek wil meer begrip kweken voor non-binariteit. Het gaat immers om doodgewone mensen die verlangen naar doodgewone dagen.
Om het meteen maar weg te geven: ik vond het treffend, intens, leerzaam en prachtig. Mooie dialogen met Neelam, diens moeder met wie Wallyn tot diep in de nacht over queer-zijn sprak, met collega’s in de make-upwinkel en medebewoners in huis. Die gesprekken raakten me diep. Ik leerde op bijna elke bladzijde, dingen die ik me niet gerealiseerd had, dingen die ik herkende, dingen waarvan ik dacht: ja, heel goed gezegd!
Wallyn wil kans maken op een ‘doodgewone dag’. Een dag waarop hen kan zijn wie die is zonder te bedenken of die wel veilig is en of het anderen stoort. Maar in onze huidige samenleving is dat soms toch best lastig.
Jan Wallyn (1989, Brussel) is een Vlaamse performancekunstenaar en sounddesigner. Hen was eerder verkoper in een cosmeticawinkel en artistiek directeur van artiestenhuis Zinnema. Het boek, dat verscheen bij uitgeverij Manteau, heet ‘Een doodgewone dag’, (door de ogen van een non-binaire laatbloeier). Het beschrijft twaalf belangrijke dagen in diens leven. Een echt doodgewone dag zit daar niet bij.
Vrij van alle codes
Op een dag in 2013 legt Neelam Wallyn uit dat je de binaire gedragspatronen van jongs af krijgt aangeleerd. En dat er een (westers) begrip rond gender is van man versus vrouw dat ons leven bepaalt. Maar, zegt Neelam: “Er zijn zoveel meer manieren om man te zijn, om vrouw te zijn, om mens te zijn. (..) Je bevrijden van gender is je ook bevrijden van alle codes die erbij komen kijken.”
Gender is immers een sociale afspraak. Geen vast begrip, maar iets dat in de loop van de tijd verandert. Wallyn vertelt later diens moeder dat er voor de 18e eeuw helemaal niet zo binair werd gedacht, met twee sekses die lijnrecht tegenover elkaar staan. “Mensen werden beschouwd als één geslacht, met daarin onderlinge variaties.”
Dat veranderde in de Verlichting. Aan het onderscheid op biologische verschillen werden meteen ook allerlei eigenschappen gekoppeld die hoorden bij man- of vrouw-zijn. Dat kwam toentertijd goed uit in de industrialiserende samenleving. Moest je graven in de mijnen of thuisblijven om kinderen op te voeden?
De binaire genderconstructie werd ook ingezet in de kolonisatie. Zo kende bijvoorbeeld de Yorubacultuur in West-Afrika de categorie ‘vrouw’ helemaal niet. Sociale hiërarchie werd bepaald door leeftijd en ervaring. Maar nadat de Europeanen zich ermee bemoeiden, werden voorheen genderloze Yorubagoden plots benoemd als mannen. Concepten als huwelijk en gezin werden geïmplementeerd en verankerden het idee van de vrouw als tweederangsburger. Maar genderbinariteit (met strikt onderscheiden rollen van mannen en vrouwen) is helemaal niet een natuurlijk en universeel fenomeen. En ook biologisch is dat binaire onderscheid minder dan je zou denken. Zo, voert Wallyn aan, zijn intersekse mensen (ongeveer één op de zestig) net het bewijs dat geslacht niet binair is.
Smalle pasvorm
Dat realiseren queers zich als eersten. Wat is dat eigenlijk, queer-zijn, vraagt Wallyns moeder. “Je zou queer-zijn kunnen uitleggen als een manier om je eigen weg te zoeken in onze samenleving”, antwoordt die. Vrij van de verwachtingen van hoe je gender moet beleven.
Moeilijk te accepteren voor veel mensen. Want non-binaire personen bedreigen het systeem dat gebouwd is op allerlei aannames over de rol van mannen en vrouwen. Maar, schrijft Wallyn: “genderbinariteit is een wapen dat op vele manieren onderdrukt: de vrijheid van vrouwen, de vrijheid van queer personen en – geloof het of niet – ook de vrijheid van mannen. Ook zij winnen er niets bij zo in een hokje te worden gestoken. Het gaat ook over hun vrijheid om te zijn wie ze willen.” Verderop zegt Wallyn het heel mooi: “mannen hebben een smalle pasvorm van hoe man te zijn.”
Wie ben jij dan?, vraagt de vader van een trans dochter. Hij ziet diens nagels, make-up, schoenen, kleding. “Niet iedere trans persoon steekt de lijn (van de operatie) over”, legt hen uit. “Dit lichaam voelt juist. Ik vind het mooi en wil er niets aan veranderen. Dat is mijn ervaring. (..) Maar non-binaire en genderfluïde mensen zijn ook trans”, legt hij dan uit. “Bij hun geboorte kregen ze ook wat anders toegewezen.”
Trans, of genderfluïde, zijn vindt hen op zich niet moeilijk. “Het is zelfs heerlijk en bevrijdend.” Maar in onze huidige samenleving is dat soms toch best lastig. Wallyn heeft het dan over de ‘niet-bestaande kans op een doodgewone dag’. Dat is een dag waarop hen kan zijn wie die is zonder te bedenken of dat misschien anderen kan storen en zonder een omweg te maken om mogelijk onveilige situaties te vermijden. Het is de dag waarop hen gewoon kan doen waar hen zin in heeft. Dat is wat Wallyn verlangt.
Maar, zegt hen tegen diens moeder, “we kunnen mijn realiteit niet romantiseren. Ik ga heel mijn leven vechten tegen iets waar ik zelf de vruchten niet van zal plukken.” Om bij dat ‘vechten’ te blijven: dit boek is het beste wapen dat je dan in handen kunt hebben.
Tekst: Ton van den Born
Foto: Selina De Maeyer